Joods & christelijk platform
voor reflectie
op de actualiteit
op de actualiteit
Ron van der Wieken | analist internationale politiek (algemeen)
Wie de razendsnelle en angstwekkende opmars van de Talibaan ziet, en wie met afgrijzen de deerniswekkende beelden op het vliegveld van Kabul gadeslaat kán niet ontkomen aan een vergelijking met Saigon in 1975. Toen vertrokken de laatste Amerikaanse troepen en civiele ambtenaren in een chaotische exodus uit de Zuid Vietnamese hoofdstad, vele Vietnamezen in angst achterlatend voor de op handen zijnde communistische machtsovername. Tot zover de overeenkomsten.
De Amerikanen hadden de Vietnam oorlog tegen de noordelijke opstandelingen geërfd van de Fransen; eerst, vanaf 1957 met adviseurs en wapens, en vanaf 1960 onder president Kennedy met steeds meer Amerikaanse troepen ter plekke. Het motief was op zijn best dubieus: de noordelijke opstandelingen hingen het communisme aan en de VS waren doodsbang dat de “domino theorie” werkelijkheid zou worden, in dit geval dat door de val van Vietnam heel Zuidoost Azië communistisch zou worden. Die theorie, die de basis was van de “containment” gedachte van Truman (waarbij het communisme op alle mogelijke manieren fel werd bestreden om het binnen de grenzen van 1945 te houden), was nooit bewezen, ook niet toen uiteindelijk Zuid Vietnam inderdaad ten prooi viel aan het communistische Noordelijke regime. Die oorlog met zijn zestigduizend Amerikaanse dodelijke slachtoffers en miljoenen Vietnamese doden en gewonden had in de VS zelf een intense afkeer van het federale gezag teweeggebracht die nooit verdwenen is. In de ogen van de wereld had de morele statuur van de VS een enorme knauw gekregen die ook nooit helemaal is hersteld. De aanzet tot de terugtrekking van alle Amerikaanse troepen werd gedaan door president Nixon die daarvoor maar weinig lof heeft gekregen. De daadwerkelijke uitvoering vond plaats onder Nixons opvolger Ford in 1975.
De Verenigde Staten waren de absolute verliezers in deze langdurige en zowel materieel als immaterieel zeer kostbare oorlog; een nederlaag die nog lang zou doortrillen in de publieke opinie in de Verenigde Staten en ver daarbuiten.
De Afghaanse oorlog vindt zijn oorsprong in de terroristische aanslagen van 11 september 2001, kortweg 9/11. Drie gekaapte Amerikaanse passagiersvliegtuigen boorden zich op die dag in het World Trade Center en het Pentagon met drieduizend doden en enorme materiele schade als gevolg. Door heldhaftige actie van een aantal passagiers stortte een vierde vliegtuig neer voordat het zijn doel, het Witte Huis of het Capitool, kon bereiken. Snel werd duidelijk dat Al Qaida, onder leiding van de Saoediër Osama bin Laden verantwoordelijk was en dat commandocentrum en trainingskampen van de terreurorganisatie zich in Afghanistan bevonden. In grote delen van de Islamitische wereld werd de terreuraanval van harte toegejuicht, ook in Afghanistan waar van de overheid geen steun te verwachten viel in het bestrijden van Al Qaida. President George W Bush besloot om zelf militaire actie te ondernemen om de terroristen te straffen en om herhaling te voorkomen. Op 20 september 2001 kondigde hij in het Congres de “war on terror” aan. Er lag aan dat besluit van Bush geen halfzachte doctrine ten grondslag, en pas in de tweede plaats was er sprake van democratische zendingsdrang. Bush deed eenvoudig wat de Amerikaanse grondwet hem voorschreef: hij verdedigde de VS tegen vijanden van buitenaf. In dat opzicht is er een sterke overeenkomst met de eerste keer dat Amerika op zijn eigen grondgebied werd aangevallen: de aanslag op Pearl Harbor die leidde tot de Amerikaanse oorlogsverklaring tegen Japan.
De primaire opzet van de Amerikanen en hun bondgenoten in Afghanistan is grotendeels geslaagd; na 2001 hebben zich in de Verenigde Staten nog wel enkele terreuracties voorgedaan maar die waren veel en veel kleinschaliger dan 9/11. Ook Europa profiteerde -zij het wat minder- van de strijd tegen terreur. Met uitzondering van de geweldsorgieën in Parijs (“Bataclan”) in 2015 en Nice in 2016 zijn terreurdaden grotendeels beperkt gebleven tot “lone wolf” acties die, naast individueel leed, tijdelijk op grotere schaal angst en onrust veroorzaken maar feitelijk in het grote geheel niet veel voorstellen. De Israëlische filosoof Yuval Noah Harari noemt dit soort terroristen wanhopige lieden die een theatraal spektakelstuk opvoeren in de hoop op overdreven reacties maar die niet in staat zijn om werkelijk grote schade aan te richten of ons te verslaan.
De kosten van de Afghaanse oorlog waren hoog; de schattingen lopen uiteen van 150 tot 300 miljoen dollar per dag, en dat twintig jaar lang. En de menselijke kosten waren ook hoog: meer dan 2400 Amerikaanse doden, veel fysieke invaliditeit en posttraumatische stress, en nog steeds frekwente zelfmoorden (Biden noemde in een recente toespraak gemiddeld 18 per dag) onder Amerikaanse Afghanistan veteranen.
Terreurorganisaties zijn zeker hard geraakt maar niet uitgeroeid; naast de “usual suspects” Al Qaida en ISIS zijn er nog vele andere Islamistische Jihad groepen actief. De verwachting is dan ook dat er in de komende jaren nog steeds slachtoffers zullen blijven vallen, ook in het Westen. De grote winst is gelegen in het feit dat zowel Al Qaida als ISIS zijn gedecimeerd en dat zij hun respectieve commandostructuur en trainingskampen in Afghanistan hebben verloren. Verder is de Westerse contra terreur in de loop der jaren sterk verbeterd en kan veel beter dan voorheen preëmptief worden ingegrepen m.b.v. drones, ongeacht waar het doel zich ook bevindt. Grootschalige terreur acties als 9/11 zijn daardoor onwaarschijnlijk geworden. Terzijde: De Talibaan die de macht in Afghanistan hebben overgenomen zijn weliswaar islamistisch maar voor zover bekend vooralsnog niet gericht op terreuracties buiten Afghanistan. Zij staan min of meer neutraal t.o.v. Al Qaida en vijandig t.o.v. ISIS.
Mijn conclusie is dat in de twintig jaar “war on terror” de VS en bondgenoten in Afghanistan hun belangrijkste doel hebben bereikt: de terreur is een belangrijke klap toegebracht. Weliswaar tegen hoge kosten, menselijk en materieel, en helaas geen definitieve slag maar voldoende om de komende jaren wat betreft onze Westerse veiligheid met enig vertrouwen tegemoet te zien. Het secundaire doel, de strijd om de “hearts and minds” van de Afghaanse bevolking is zoals overal in de Islamitische wereld definitief verloren.
De strijd tegen terreur lijkt niet langer gediend bij langere aanwezigheid van troepen van de VS en hun bondgenoten in Afghanistan. Trumps beslissing om Afghanistan te verlaten en Bidens besluit om daarmee door te gaan zijn m.i. volledig juist.
En toch is de nasmaak van het twintig jaar durende Amerikaanse avontuur in Afghanistan niet zoet maar bitter. En dat komt niet door de beslissing om te vertrekken, waar een meerderheid van de Amerikaanse bevolking achter staat, maar door de uitvoering van de aftocht van het Amerikaanse leger. Er was in Doha, de hoofdstad van Qatar, in 2020 door president Trump een principe overeenkomst met de Talibaan gesloten -overigens bizar genoeg in eerste instantie zonder dat de Afghaanse regering daarbij vertegenwoordigd was- dat de VS zich uit Afghanistan zouden terugtrekken. De overeenkomst had ongunstige aspecten voor de VS, waarbij bijvoorbeeld de cruciale Amerikaanse eis dat de Talibaan nooit zouden toestaan dat Al Qaida zich weer in Afghanistan zou vestigen weliswaar door de Talibaan werd ingewilligd maar zonder dat er officiële controle door de VS mogelijk was. De rol van de wettelijke Afghaanse regering bleef feitelijk onbesproken, alsof de VS al vooruit liepen op een toekomstige machtsovername door de Talibaan.
De overeenkomst van Doha bepaalde dat alle Westerse militairen uit dat land moesten vertrekken. Nogal wat burgers van Westerse landen die in Afghanistan werkzaam waren, alsmede vele Afghaanse burgers die betrokken waren bij hulp aan de Amerikanen en hun bondgenoten voelden de noodzaak tot vertrek veel minder, beschermd als zij zich waanden door de Afghaanse regering. Toen kort voor de datum van 31 augustus 2021, de dag waarop alle Westerse militairen vertrokken moesten zijn, duidelijk werd dat de Talibaan zich absoluut niet aan enige regel gingen houden maar zich opmaakten om binnen enkele dagen het gehele land in te nemen sloeg de Westerse burgers en Afghaanse helpers die hadden willen blijven de schrik om het hart. De Talibaan staan niet bekend om hun zachtzinnige behandeling van andersdenkenden en velen vreesden waarschijnlijk terecht voor hun leven. Het volslagen ontbreken van enige tegenstand van het officiële Afghaanse regeringsleger en de pijlsnelle ineenstorting van de Afghaanse regering veroorzaakten een paniek die goed zichtbaar is op de vreselijke beelden van het vliegveld van Kabul: plotseling wilden duizenden zo niet tienduizenden mensen die dat eerder niet hadden aangegeven op stel en sprong het land verlaten. En er was niet voldoende plaats voor hen in de luchtvloot die door de geallieerden was gemobiliseerd. Velen bleven ontredderd achter. Voor hun lot mag gevreesd worden.
ISIS deed daar nog een luguber schepje boven op met zelfmoordacties op het vliegveld, met vele doden als gevolg.
Er is veel mis gegaan in de terugtocht van de Amerikanen en hun bondgenoten; de informatie over de weerbaarheid en de wil om te vechten van het vrijwel geheel door Amerika bekostigde Afghaanse leger schoot volledig tekort en ook de strijdbaarheid van de Afghaanse regering was volledig verkeerd ingeschat. Er was naar het lijkt geen rekening gehouden met de mogelijkheid van een plotselinge sterke stijging van het aantal spijtoptanten die snel het land wilden verlaten, met andere woorden: er bleek geen worst case scenario te bestaan. Allemaal verwijtbare zaken die de Amerikaanse regering maar ook de bondgenoten (en dan naar het lijkt vooral Nederland) zich mogen aantrekken.
Het beeld dat ontstond was vreselijk en zeer beschadigend vooral voor de Amerikaanse president Biden. In onze tijd waarin het beeld in de beïnvloeding van de publieke opinie vaak belangrijker is dan de inhoud wordt hard geoordeeld over Bidens leiderschap. Hij zou waarschuwingen door de Amerikaanse militaire leiders in de wind hebben geslagen en hij zou geen enkel toezicht op de daadwerkelijke plannen van de uittocht hebben uitgeoefend. Biden verweerde zich dapper; hij nam volledige verantwoordelijkheid voor de politieke beslissing om Afghanistan te verlaten en zelfs voor de onthutsende wijze waarop dat uiteindelijk gebeurde zocht hij geen zondebok maar nam alles op zijn eigen schouders. Voorwaar een moedige en voorbeeldige houding die veel politici tot voorbeeld strekt.
Wat zijn de gevolgen in het Amerikaanse politieke landschap op wat langere termijn? De Republikeinse tegenstanders van Biden konden geen mooier geschenk krijgen dan de beelden van de chaotische exodus. Biden was bezig een indrukwekkende populariteit op te bouwen, ook onder kiezers enigszins rechts van het midden die bij de verkiezingen van november 2020 nog op Trump hadden gestemd. De beelden haalden daar een dikke streep door. Luid wordt door politieke analysten in de Amerikaanse media getwijfeld aan het leiderschap van Biden en zelfs aan zijn geestelijke vermogens. Dat zal op korte termijn wel effect hebben op de populariteitspolls. Op wat langere termijn zal dat effect m.i. weg ebben. Zeker als Bidens ambitieuze maatschappelijke plannen om de infrastructuur drastisch te verbeteren ook inderdaad resultaat gaan opleveren. En daar is nu, met het wegvallen van “het Afghaanse gat in de begroting” meer kans op. Ook zijn recente toespraken waar hij ruiterlijk de schuld op zich nam en geen uitvluchten voor het falen van de uitvoering zocht maakten een goede indruk op grote delen van het publiek. Zijn stellige belofte dat Amerika onder zijn leiding geen oorlogen meer zal aangaan om democratisering op gang te brengen in landen die daarvoor totaal niet rijp zijn viel heel goed. De kans bestaat dat president Biden en met hem de Democratische partij relatief onbeschadigd uit deze affaire tevoorschijn komen en dat Biden ook in de internationale politiek niet veel aanzien gaat verliezen.
Dat is echter alleen waar als hij de komende proeven van bekwaamheid weet te doorstaan: in de eerste plaats hoe hij de nucleaire verwikkelingen met Iran in rustiger vaarwater weet te loodsen zonder dat het tot een groot gewapend conflict komt, maar ook zonder dat Iran over kernwapens gaat beschikken, en in de tweede plaats maar zeker net zo belangrijk de strijd met China om economische, politieke en militaire wereldhegemonie. Zal Biden door een combinatie van diplomatieke maatregelen en geloofwaardige militaire dreiging China weten af te houden van een veroveringsoorlog tegen Taiwan? Allemaal buitengewoon lastige opgaves die Bidens positie niet bepaald benijdenswaardig maken.
De Afghaanse aftocht die een afgang werd heeft ook invloed op de positie van de bondgenoten van de VS die er niet in slaagden hun burgers en helpers uit Kabul te evacueren. Nederland maakte meer dan Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk een voornamelijk onbeholpen indruk, dubbel pijnlijk voor een natie die zich zelf zeer hoog inschat in de internationale pikorde en voor een minister van Buitenlandse Zaken die prat gaat op haar vaardigheden op dat terrein. De combinatie van inepte diplomatie en tekort schietende ministeriële daadkracht leveren een schouwspel op dat niet anders dan als zielig valt te classificeren.. Als de Tweede Kamer goed functioneert dan is hier over het laatste woord nog niet gezegd.
