De ontstaansgeschiedenis van het ‘gender’-denken

Volgens Simone de Beauvoir wordt het wezenlijke verschil tussen mannen en vrouwen niet door fysiologische of anatomische eigenschappen bepaald. Het is de maatschappij die een mens tot vrouw of man maakt.

Het woord ‘gender’ komt vanuit de Engelse taal en heeft als oorspronkelijke betekenis het (biologisch) ‘geslacht’. Tegenwoordig heeft het woord – zowel in het Engelse taalgebied als in het onze – een andere betekenis gekregen. ‘Gender’ verwijst nu niet meer naar biologische, maar naar sociale, culturele en psychologische kenmerken die met de beide geslachten in verband worden gebracht. Onder het begrip ‘gender’ kan vallen wat traditioneel als ‘mannelijk’ en ‘vrouwelijk’ gezien wordt, maar het kan ook slaan op de subjectieve beleving daarvan: ‘gender’ is dan ook de ‘rol’ waarmee iemand zichzelf het meest identificeert: iemands gender hoeft dus niet gelijk te zijn aan iemands sekse of geslacht. Het is geleidelijk aan een begrip met een ideologische betekenis geworden, terwijl het oorspronkelijk een biologisch betekenis had.

begin in Frankrijk
Je zou kunnen zeggen dat het onderscheid tussen gender en sekse bekend en/of gepopulariseerd werd door Simone de Beauvoir (1908 – 1986). In 1949 verscheen van haar hand Le Deuxième Sexe (De Tweede Sekse), waarin zij pleit voor de economische onafhankelijkheid van de vrouw. De Beauvoir stelde dat de positie van de vrouw al sinds 1919 niet meer verbeterd was. De gehuwde vrouw was volgens haar volledig afhankelijk van de man en leefde volledig in een morele en psychische afhankelijkheid van hem; dat was onacceptabel. Haar meest bekende uitspraak valt in Le deuxième sexe te lezen: "je bent niet als vrouw geboren, maar je wordt het" ("On ne naît pas femme, on le devient"). Het wezenlijke verschil tussen mannen en vrouwen wordt niet door fysiologische of anatomische eigenschappen bepaald. Het is de maatschappij die een mens tot vrouw of man maakt. Volgens De Beauvoir zijn vrouwen in een door mannen gedomineerde maatschappij niet in staat om uit te groeien tot een volwaardig individu, laat staan tot een aan de man gelijkwaardig individu. Mannen leven voor zichzelf en ze zorgen ervoor dat vrouwen aan hen dienstbaar zijn. Mede door De Beauvoirs overtuiging dat vrouwen aan hun biologische lot zouden kunnen ontsnappen werd de weg geplaveid voor de ontwikkeling van de genderideologie.

vervolg in Amerika
In 1953 verscheen Le Deuxième Sexe in vertaling in de Verenigde Staten (The Second Sex). De filosofische, intellectuele benadering vanuit de existentialistische filosofie van De Beauvoir vond aanvankelijk weinig weerklank in de VS, die in die jaren werden beheerst door een zekere anti-intellectuele vooringenomenheid. Bovendien speelden toen de anticommunistische McCarthy-jaren (1950-1954) en werd De Beauvoir verdacht van marxistische sympathieën. Simone de Beauvoir had echter grote invloed op de Amerikaanse feministe en schrijfster Betty Friedan (1921-2006). In 1963 verscheen van haar hand het boek The Feminine Mystique. Friedans minder radicaal en meer pragmatisch  feminisme werd in de VS veel beter ontvangen dan de filosofisch-theoretische benadering door De Beauvoir.  The Feminine Mystique was van grote invloed op de ontwikkeling van het feministisch denken. De genderideologie ontwikkelde zich in de VS parallel aan dit feminisme. Zij sloot aan op het progressief genoemde denkklimaat van bepaalde Amerikaanse universiteiten. Een vrouw die haar leven door de samenleving laat bepalen heeft wat Friedan een “verbeurd zelf” noemt. Zij wordt gehinderd in haar eigen ontwikkeling door de biologische functie van haar lichaam om kinderen te baren en groot te brengen. Friedan richt zich dan ook op “zelfverwezenlijking”, een term die door de psycholoog Abraham Maslow is bedacht. In die zin wilde Friedan dat vrouwen verder dachten dan hun vrouwelijkheid en nadachten over hun menselijkheid. In deze gedachtegang maakt de vrouw zich los van haar biologische beperkingen, van haar fysieke vrouwelijkheid, en vindt zij haar bevrijding in de keuzevrijheid van wie zij zijn wil. De voorgestelde bevrijding van de ongewenste, als beperking ervaren biologische sekse en de vervanging van deze realiteit door de subjectieve beleving daarvan is de verbindende factor tussen het radiaal feminisme en de genderideologie.
Het boek Sexual Politics (1970) geschreven door Kate Millet is wellicht het eerste invloedrijke feministische boek waarin het onderscheid tussen de woorden geslacht (sekse) en gender breed wordt uitgedragen. Het boek markeert op het hoogtepunt van het feministische denken het begin van de popularisering van de genderideologie. Millett wijst op de noodzaak om academische disciplines te reconstrueren, met name de sociale wetenschappen en geesteswetenschappen, met een nieuwe focus op structuren van genderonderdrukking waarvan vrouwen het slachtoffer zijn. Universiteiten worden volgens Millett dubbel zo belangrijk in sociale transformatie: ze identificeren de bronnen van sociale indoctrinatie en onderdrukking waarvan vrouwen en anderen moeten worden bevrijd en ze bevelen methoden aan om een ​​wereld zonder genderdiscriminatie op te bouwen.
Milletts theorie van seksuele politiek omvat een onderzoeksagenda voor de nieuwe wetenschap van bevrijding waarin biologie, sociologie, economie, antropologie, psychologie, geschiedenis en andere disciplines moeten worden gericht op het aantonen van hoe gender in het verleden sociaal is geconstrueerd. De duidelijk bedoelde implicatie is dat dergelijke constructies kunnen worden ontmanteld waardoor een nieuwe samenleving kan worden opgebouwd met behulp van deze en andere disciplines.

conclusie
De geleidelijke ontwikkeling van de gewijzigde betekenis van het begrip 'gender' dateert van na de Tweede Wereldoorlog. Deze nieuwe invulling van het begrip heeft met name na de millenniumwisseling sterk aan invloed gewonnen.  ‘Gender’ is nu niet meer een objectief verifieerbaar gegeven. Het begrip is getransformeerd tot een duiding van een subjectief beleven. Je bent niet wat je biologisch gezien zou zijn, je bent wie je denkt en voelt dat je bent. En dat kan ‘van alles’  zijn.

Henk J. Ronner