Het sarcasme van de geschiedenis

"Laten we hopen en bidden dat er snel een einde komt aan de slachtingen die in Oekraïne plaatsvinden.
En laten de media hun grondverantwoordelijkheid beseffen."

Ron van der Wieken | analist internationale politiek

“Nog is Kryvi Rig niet verloren!” Dit kopten de collaborerende kranten begin februari 1944. De bezetter had objectieve informatie onmogelijk gemaakt. Alleen uit de manier waarop de kranten het nieuws toen verwoordden kon de oplettende lezer opmaken dat het helemaal niet goed ging met de Nazi-legers aan het oostfront. In werkelijkheid was de rest van het zesde Duitse leger zich toen wanhopig aan het verdedigen tegen massale aanvallen van de Sovjet-Russische strijdmacht. En inderdaad, kort daarop viel het strategisch belangrijke Kryvi Rig in handen van de Sovjets; begin van het einde van Nazi Duitsland. En wéér wordt er gevochten om Kryvi Rig, nu door Russische troepen tegen Oekraïense verdedigers. President Poetin beweert dat hij Oekraïne wil zuiveren van genocidale Nazi’s die het land zouden overheersen en een groot gevaar voor Rusland zouden vormen.

In de terechte golf van sympathie die Oekraïne in het westen heeft opgeroepen is het niet altijd gemakkelijk om een kritisch woord over Oekraïne te laten horen. Maar er bestaan daar wel degelijk neo-nazigroepen met zeer racistische, ultranationalistische en gewelddadige ideeën. Dat hoeft niet te verbazen in een land met een belabberde staat van dienst in de Tweede Wereldoorlog. In eerste instantie werd toen massaal gecollaboreerd met de binnenvallende Duitsers. Oekraïners brachten zelf op grote schaal Joodse medeburgers om het leven. Pas toen bleek dat de Duitsers het bijna net zo slecht voor hadden met de niet-Joodse Oekraïners als met de Joodse, veranderde dat enigszins.

Het Oekraïne van nu heeft niet volledig afgerekend met dat zwarte verleden; Nazi-collaborateurs als Shukhevych en Bandera staan in hoog aanzien. En het hypernationalistische Azov bataljon, een zwaar bewapend legertje met een semi-officiële status koketteert openlijk met Nazi-symbolen en rassentheorieën. De wel heel erg blauw en geel gekleurde westerse media negeren dat. Daartegenover staat dat het land onmiskenbaar op weg is naar meer democratie. President Zelenski is een Jood en antisemitisme is tot misdaad verklaard. Poetins beschuldigingen zijn dan ook zwaar overdreven. Binnen de grenzen van geestelijke gezondheid is de werkelijkheid  niet te reconstrueren tot een reden voor militair ingrijpen.

Deze oorlog gaat over veel zaken, en één daarvan is  het recht op vrije en objectieve informatie. Poetin kan zijn misdadige gang gaan doordat er in Rusland geen sprake is van vrije informatievoorziening, al niet sinds de Oktoberrevolutie van 1917. De bevolking wordt dag in dag uit blootgesteld aan zorgvuldig door de overheid samengesteld fantasienieuws om steun aan de leider te garanderen. Daarbij wordt elke andere informatie weggehouden. Ook in andere opzichten begint het bewind van Poetin steeds meer te lijken op de Sovjetdictatuur.

Wij in het vrije westen gaan prat op onze vrijheid van meningsuiting en op onze onafhankelijke media. En dat is ook onze democratische kracht. Toch bestaat ook in het westen “fake news”, vervalsing van het nieuws. Zie bijvoorbeeld de Hunter Biden laptopaffaire . Op een oude laptop van Hunter, de zoon van Joe Biden, waren compromitterende teksten ontdekt waarbij Hunter voor geld afspraken regelde voor derden met zijn vader Joe, die toen vicepresident onder Obama was. Dat nieuws werd geopenbaard in 2020 tijdens de strijd om het presidentschap tussen Joe Biden en Trump. Het werd onmiddellijk, met name in de linkse pers, de invloedrijke New York Times voorop, afgedaan als vervalsing, fake. Nú blijken deze mails absoluut authentiek en daarmee is de fake-verklaring zelf fake gebleken. De New York Times beperkt zich tot een korte rectificatie, zonder enige verantwoordelijkheid te nemen voor de oneigenlijke beïnvloeding van de kiezer in de presidentsrace van 2020. Hoe  zou de Times gereageerd hebben als het mutatis mutandis de laptop van Ivanka Trump was geweest!

En zo is er veel meer dat doet twijfelen aan de eerlijkheid van de media. Diezelfde New York Times zal net als de Guardian uit het VK, en in ons eigen land bijvoorbeeld de NRC, geen mogelijkheid voorbij laten gaan om Israël zo zwart mogelijk af te schilderen. Berucht is het steeds terugkerende voorbeeld van de kop die meldt dat Israël op Gaza vuurt en daarbij doden maakt. Pas veel later in de tekst (en slechts een minderheid van de lezers komt verder dan de kop) blijkt dat de Israëlische beschietingen een reactie waren op Palestijnse raketten op burgerdoelen. Kan een keer gebeuren, zo’n vertekening of negeren van een causaal verband, maar als dit procedé zich herhaalt bij elke voorkomende gelegenheid is iets anders aan de hand. Het is misschien geen compleet 'fake news' in letterlijke zin (Israël schiet wel degelijk), maar wel een repeterende poging tot beïnvloeding van de publieke opinie. Dat mág, in opiniestukken, columns en redactionele artikelen, maar niet, en dan ook absoluut níet in het presenteren van de feiten aan het publiek. Dan is dit als valse stemmingsbeïnvloeding een journalistieke doodzonde te noemen. Niet alleen als het over Israël gaat, maar ook over Oekraïne, en over welke kwestie dan ook. Objectieve nieuwsvoorziening van geverifieerde feiten is eigenlijk een universeel mensenrecht en een dure en basale plicht van de media.

Geschiedenis is een fenomeen met ingebouwd sarcasme. Krvyi Rig, de goede Russen van toen tegen de slechte Nazi’s, en nu, een vingerknip in de tijd later, de slechte Russen (die niet zó veel verschillen van de goede Russen van toen) tegen de goede Oekraïners, die toch ook weer niet allemáál goed zijn. Laten we hopen en bidden dat er snel een einde komt aan de slachtingen die in Oekraïne plaatsvinden. En laten de media hun grondverantwoordelijkheid beseffen: dat het hun primaire taak is om eerlijke betrouwbare berichtgeving over de feitelijke gebeurtenissen te presenteren.