[recensie] Van zichzelf bevrijd

Trudie van der Spek - Begemann, eindredacteur

Van zichzelf bevrijd - Levinas over transcendentie & nabijheid

Auteur: prof. dr. Renée van Riessen

Uitgeverij Sjibbolet

Tweede druk: 2019, 204 pagina’s

In 2019 verscheen de tweede druk van “Van zichzelf bevrijd – Levinas over transcendentie & nabijheid”, van prof. dr Renée van Riessen. De schrijfster zet Levinas in verband met de filosofen op wie hij reageert, zodat de ontwikkeling in de westerse wijsbegeerte op een bepaalde manier zichtbaar wordt. Een manier die de kern van zijn denken raakt.

Uit de diepe oudheid betrekt Levinas ook Plato erbij en als belangrijkste figuur in de reeks moet je Heidegger noemen, die hij weliswaar grotelijks bewondert maar tegen wie zijn filosofie verzet aantekent. Heidegger blijkt de denker die het menselijk bestaan ziet en ervaart als opgesloten in zichzelf en als tegelijk gestimuleerd: door de angst. De angst wordt gewekt door de eindigheid ervan, door de altijd aanwezige mogelijkheid van de dood. Die eindigheid zet ook aan tot daden.

De titel van het boek van Van Riessen geeft aan wat Levinas daar tegenin brengt. Zijn hoofdwerk is getiteld Totalité et Infini, en duidt er met dat voegwoordje op dat het Dasein (Heidegger) niet in zichzelf is opgesloten, doordat er ingebroken wordt van buitenaf, door de ander, de Ander, het Andere, middels het gelaat van de ander. De ethische verantwoordelijkheid ligt in het contact met iets of iemand die dat bestaan van het zelf transcendeert en aanspreekt, er een appèl op doet – en het een-zelvige, het zelf, aldus verstoort. En Levinas ziet, paradoxaal, zou je kunnen zeggen, deze transcendentie als inherent aan en misschien zelfs immanent in het menselijk bestaan, in de nabijheid van de ander. Vandaar in de titel van Van Riessen het koppelteken &, zoals het voegwoordje ‘et’ bij Levinas in de titel van zijn hoofdwerk. Dat staat voor de bevrijding uit het gesloten Dasein van Heidegger.

Vele thema’s komen aan bod, zoals het il y a, het beangstigende lege Sein van Heidegger, de vruchtbaarheid, die verwijst naar de transcendentie, en kenosis, ontlediging, waarover in het Jodendom ook eerder is gefilosofeerd in verband met Gods schepping. Paulus gebruikte het woord in verband met Jezus. Interessant voor de theologie.

Boeiend, leerzaam, helder geschreven, maar naar mijn idee wel ook een beetje overladen met ook allerlei literaire gegevens en citaten. Van Riessen is niet alleen filosoof maar ook dichter. Dat maakt het voor de lezer soms wel verhelderend, maar vraagt, van wie niet thuis is in de wereld van de poëzie, ook extra inspanning. Haar enorme belezenheid roept bewondering op.